Ngôi đình cổ ở Hà Nội lớn, đẹp với tổng thể hài hoà: Ao sen, Nghi môn, Tả hữu mạc và Đại đình.

Đình Phú Xuyên ở thôn Phú Xuyên, xã Phú Châu, huyện Ba Vì, Hà Nội.

Đình Phú Xuyên là ngôi đình cổ lớn, đẹp với một tổng thể hài hoà: Ao sen, Nghi môn, Tả hữu mạc và Đại đình.

Cổng Nghi môn xây bằng gạch, kiểu cổng vòm cuốn với các lá mái uốn, đao cong thanh thoát. Hai nhà Tả, Hữu mạc nằm hai bên sân đình có kết cấu đơn giản với những bộ vì kèo kẻ quá giang, bào trơn đóng bén. Phía sân sau là khu đình chữ “đinh” ra đời từ thời Lê và được tu bổ vào các giai đoạn sau. Đại bái 3 gian 2 dĩ, dài 15,5m, rộng 11,5m, 4 lá nái trải rộng, các góc đao uốn cong hình rồng. Bốn bộ vì chính theo kiểu chồng rường giá chiêng hạ kẻ, bẩy hiện trên 6 hàng cột.

Hậu cung chạy dọc 4 gian nối với Đại bái, các bộ vì chồng rường kiểu hai tầng chồng diêm hai lớp mái. Nếu Hậu cung được xây kín, làm sàn cao để làm cung cấm thì không gian Đại bái được để trống thoáng, tiện cho sinh hoạt văn hóa, tế lễ của cộng đồng. Trên lớp kiến trúc của Hậu cung được bào trơn, đóng bén thì bộ khung nhà Đại đình lại là nơi để các nghệ sĩ dân gian thể hiện tài năng của mình, với những nhát đục mạch lạc tạo nên tác phẩm nghệ thuật của phong cách tạo hình thế kỷ XVII. Trên má thân kẻ bẩy được trang trí vân xoắn, đao mác, các đầu rường chạm mây cụm cách điệu; các đầu dư chạm hình đầu rồng. Đặc biệt các bức cốn chạm các đề tài: đấu vật, cày bằng voi, rồng ổ, cửu long tranh châu, Đường Tăng đi thỉnh kinh, tiên nữ… là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

Đình Phú Xuyên thờ hai vị Thành hoàng đã có công trong việc đánh đuổi giặc Minh xâm lược ở thế kỷ XV. Đó là hai anh em sinh đôi Bùi Đôn và Bùi Chẩn, cả hai vốn thông minh, tuấn tú, ham học, lại có sức khoẻ hơn người, có tiết khí, hiếu trung trọn vẹn. Lớn lên trong cảnh mất nước, hai ông cùng Nguyễn Trãi tìm đường vào Lam Sơn phò giúp Lê Lợi đánh giặc. Tại đất làng Phú Xuyên, gặp giặc Minh vây làng, hai ông đã cùng dân binh dũng cảm chiến đấu để cứu nguy cho dân và giải vây cho Nguyễn Trãi. Trong cuộc chiến không cân sức, hai ông đã anh dũng hy sinh ngày 6 tháng hai năm Đinh Dậu (1417). Khi nước nhà độc lập, Lê Thái Tổ đã truy tặng hai ông là “Quận công tả bộ lang suý” và “Quận công hữu bộ lang suý”. Dân làng Phú Xuyên nhớ ơn hai ông nên dựng đình thờ để bốn mùa hương khói.

Hiện nay, kiến trúc đình còn lưu giữ được nhiều nét cổ kính của kiến trúc cổ truyền với nhiều bức chạm khắc và tượng tròn đặc sắc của thế kỷ XVII.

Đình được Bộ Văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật năm 1990./.